Bezwaren tegen de tijdgeest
Begin augustus was het tweehonderd jaar geleden dat Isaäc da Costa een klein boekje publiceerde.
Deze joodse man die Jezus als Messias had beleden formuleerde op heftige wijze zijn ‘Bezwaren tegen den geest der eeuw’. Het was een steen in de vijver en veroorzaakte grote commotie.
Hoe durfde hij? We waren toch een heel beschaafd land. We leefden toch dank zij de grote vooruitgang die met de Verlichting was geboekt. En nu dit…
Ter gelegenheid van dit jubileum heb ik zijn boekje herlezen. Vijftig jaar geleden had ik dit voor het eerst gedaan, waar we het moesten lezen voor onze literatuurlijst Nederlands.
Het maakte nu op mij nog grotere indruk omdat Da Costa haarfijn de geest van zijn tijd blootlegt. En die tijdgeest is principieel niet zo heel erg veel anders dan die van nu. De christelijke basis van ons volksleven is verlaten.
Dit blijkt, maar dit terzijde, ook wel bij de te verwachten verkiezingsuitslag en de decimering van de christelijke partijen. Men is zichzelf tot wet. De godsdienst is iets voor het privédomein en hoogstens geschikt als persoonlijke stimulans voor het doen van goede werken.
Zeker kan men zeggen dat Da Costa in zijn pamflet doorschiet. Van sommige punten die hij aanroert, hebben we ontdekt dat ze ronduit verwerpelijk zijn, zoals ten aanzien van de slavernij. Maar dit neemt niet weg dat zo’n profetische stem het beluisteren waard is.

In rapport met de tijdgeest
We hebben echter niet alleen profeten nodig. Ook handen-uit-de-mouwen-stekers. Een typisch voorbeeld hiervan is de initiatiefrijke Abraham Kuyper. Hij leefde iets later dan Da Costa. Zijn ambitie was de vertaalslag maken naar de praktijk. Zo richtte hij een christelijke politieke partij op die zich tegen de revolutie van de Verlichting keerde zoals Da Costa die gediagnosticeerd had. Hij stimuleerde het christelijke lager onderwijs, richtte een eigen universiteit op en gaf voorlichting via een eigen dagblad.
Wat was zijn drive? Dit alles ondernam hij omdat hij het christelijk geloof van wezenlijke betekenis vond, niet alleen voor het persoonlijk leven, maar ook voor de maatschappij. Hij wilde het christelijk geloof niet aanpassen aan de tijdgeest, zoals vandaag de dag maar al te vaak gebeurt (‘het is niet meer van deze tijd…’), maar in rapport brengen met, betrekken ‘op het bewustzijn van de tijd’ (Encyclopaedie der Heilige Godgeleerdheid, II, VI). Het vraagt doordenking,
Herbronning
Dat is iets wat we als samenleving vandaag nodig hebben. Geen aanpassing aan de tijdgeest, maar kritische betrokkenheid op de tijdgeest. Ik hoop dat dit, nu er allerlei verkiezingsprogramma’s worden geschreven, voor christenen het uitgangspunt zal zijn. Uiteraard anders dan de profetische Da Costa en de initiatiefrijke Kuyper, maar wel in hun spoor. Daarom ben ik dankbaar voor de oprichting vorige week van het ‘Erfgoedcentrum Abraham Kuyper’ in diens geboorteplaats Maassluis. Deze stichting wil de aandacht voor het gedachtegoed van Kuyper en het belang ervan voor de samenleving vandaag de dag levendig houden.

Een hartelijke groet uit de pastorie aan de Batelier, ds. G.J. Mink