De heilige familie met engelen” is wel één van Rembrandts bekendste schilderijen. Heel opvallend, dat Rembrandt het Kerstgebeuren hier niet in de stal maar in een huiskamer situeert. En het Kind ligt niet in een kribbe maar in een rieten schommelwieg! De schilder zet alles dus in een Hollandse setting. En daarmee actualiseert hij de kerstboodschap door een geestelijke toepassing te geven: het is niet alleen iets van vroeger, maar ook voor nu:
Christus wil ook in óns huis en in óns hart woning maken!

Terwijl Maria de Bijbel leest, gaat er haar ineens een licht op … Uit de Schrift (het Oude Testament) maakt zij op, dat de profetie van de beloofde Messias in vervulling gaat. En zij legt meteen het verband met het Kind in de wieg, door de sluier weg te halen. Zo onthult zij tegelijkertijd voor ons als kijkers, Wie er op de voorgrond staat!

Prof. Tümpel noemt dit schilderij dan ook een “herkennings- of openbaringstafereel”.
In de linkerbovenhoek wordt de hemel geopend en dalen engelen neer. Zij maken duidelijk, dat dit Kind een goddelijke komaf heeft. De voorste engel maakt met zijn armen een beschermend, zegenend gebaar. Maar als je goed kijkt, zie je dat dit engeltje ook de vorm heeft van een … kruis. Het kruis hangt Hem dus al letterlijk boven het hoofd! Dit Kind zal eenmaal aan het kruis de zonde weg-dragen! En dan krijgt ook Jozef, die als timmerman op de achtergrond een juk staat te beitelen, een meerwaarde. Wat betekent dit? De schilder geeft een hint: het juk tipt aan de Bijbel in Maria haar hand. Dat duidt natuurlijk op de profetie in Jes. 9:3 : het juk dat ons drukt, zal verbroken worden. Dit Kind zal eenmaal de grote Bevrijding brengen!

Als wij het geheel nog eens overzien, constateren we, dat er Licht van Boven valt op de open Bijbel en op de open wieg; op het Woord en het Kind. Daar gaat het dus om; om die beiden èn om de verbinding tussen die twee.

In 2 Cor. 3: 14-16 gebruikt Paulus de metafoor van de sluier die over het Oude Testament ligt, als je dat niet op Christus betrekt. Maria brengt hier het Oude Testament wél in verband met Jezus en zij haalt dus letterlijk de sluier, de bedekking weg!

Zo is dit schilderij vol symboliek. Of … zou dit allemaal inlegkunde zijn?! Nee, Rembrandt was als vakman goed op de hoogte van de middeleeuwse schilderkunst. En kijk dan eens hoe Rogier van der Weyden het kerstgebeuren verbeeldt! Boven het hoofd van Maria ontwaren wij nota bene een crucifix in de stal! Dat heeft natuurlijk een bedoeling, want die schilders waren theologen, mensen met een Boodschap! En denk ook eens aan die oude legende, dat de kribbe uit hetzelfde hout gesneden is als het Kruis. M.a.w.: het Kind in de kribbe is dezelfde als de Man aan het kruis. Er loopt een lijn van Kerst naar Goede Vrijdag!

Nee, bij Rembrandt vinden wij geen crucifix. Als protestants kunstenaar vertaalt hij dit gegeven op zijn eigen subtiele wijze in de vorm van dat engeltje. Het is a.h.w. een zoekplaatje: er staat meer dan er staat! Alleen, je moet het ontdekken! In letterlijke zin: de bedekking, de sluier moet weggenomen worden. Het geheim wordt onthuld. En dat is wat Maria hier doet! Zoals prinses Beatrix een beeld onthult door het doek weg te halen.

Dankzij die openbaring kunnen wij zingen:
“Zijn wieg was een kribbe,
Zijn troon was een kruis.”

En Johan de Heer zingt het ons voor:
Leer ons bij Uw kribbe buigen,
leer ons knielen bij Uw kruis,
leer ons in Uw Naam geloven
neem ons eens in ’t Vaderhuis!